Krosno – średniowieczny, ufortyfikowany gród, dawne Królewskie Wolne Miasto, ośrodek handlu płótnem, suknem i winem węgierskim – do niedawna jeszcze było stolicą województwa. Dzisiaj jest 50-tysięcznym miastem średniej wielkości, sklasyfikowanym na 6 miejscu w rankingu miast Polski, w których żyje się najlepiej. Ten niewątpliwy sukces staje się zrozumiały, gdy się rozważa dzieje miasta.

Pierwsza wzmianka, wymieniająca Krosno jako jedną z 34 małopolskich posiadłości nadanych biskupstwu lubuskiemu, pojawia się w dokumencie sygnowanym przez Leszka Czarnego w 1282 r. Najstarsze jednak ślady istnienia osady w widłach rzek Lubatówki i Wisłoka pochodzą z badań archeologicznych i odnoszą się do wieku X i XI.

Trudno dziś definitywnie określić etymologię nazwy miejscowej KROSNO, w nauce funkcjonuje kilka wersji wyjaśniających pochodzenie nazwy. Jedni badacze uważali, iż nazwa ta związana jest z krosnem tkackim, inni wywodzili ją od „krosty, krostowatości”, czyli nierówności terenu, na którym wzniesiono pierwszą osadę. Ostatecznie przyjęło się, iż pierwotna nazwa polska zaginęła, a obecna jest wynikiem przekształceń niemieckiej nazwy Krossen.

Data pierwszej lokacji miasta nie jest znana, można przypuszczać natomiast, że najstarszy zachowany dokument królewski Kazimierza Wielkiego z 1367 r., dotyczący sprzedaży wójtostwa krośnieńskiego, wzorowany był na wcześniejszym akcie lokacyjnym. Należy więc przyjąć, że około połowy XIV w. Kazimierz Wielki przekształcił Krosno z osady w lokowane na prawie magdeburskim miasto, sprowadzając doń dość liczną grupę osadników niemieckich.

Krosno, od zarania miasto królewskie pieczętujące się herbem Piastów Kujawskich (pół orła i pół lwa z koroną nad nimi), już w XIV wieku, z fundacji króla, obwarowane zostało murem obronnym. Jeszcze za życia Kazimierza Wielkiego rozpoczęto wznoszenie kamiennych fortyfikacji opasujących całe wzgórze. Pełny obwód obwarowań murowanych i częściowo ziemnych powstał jednak za panowania Władysława Jagiełły. Do miasta prowadziły dwie bramy: od południowego wschodu - Węgierska, a w północno zachod¬niej części miasta - Krakowska. Dobrze ufortyfikowany, bezpieczny gród stwarzał doskonałe warunki rozwoju rzemiosła i handlu. Już z roku 1403 znany jest statut cechu rzeźników, a do połowy XV stulecia ukonstytuowały się cechy piekarzy, szewców, krawców, kowali a także sukienników i foluszników. Krosno stało się znaczącym ośrodkiem produkcji płócien i barchanów.

Średniowieczne miasto zaopatrzone było w wodociąg i kanalizację, co niewątpliwie wskazuje na dużą rangę grodu i zamożność jego mieszkańców. Przywilej Kazimierza Jagiellończyka z 1461 r. wskazywałby, że Krosno – po Krakowie i Lwowie - było trzecim miastem zaopatrzonym w takie urządzenia. Ostatnio prowadzone badania archeologiczne pozwoliły jednak, w oparciu o metodę dendrochronologiczną, przesunąć powstanie tych urządzeń nawet na połowę. XIV stulecia! Remontami i utrzymaniem w dobrym stanie całej struktury nawadniania i kanalizacji zajmował się rurmistrz. Z badań prowadzonych przez krośnieńskich archeologów wynika, że z systemu tego korzystano aż do początku XIX w.

XV stulecie to dla Krosna także początek rozwoju handlu. Oprócz wewnętrznego obrotu towarami, na cotygodniowych targach poniedziałkowych, miasto miało swój udział w wielkim handlu przywozowo-wywozowym i tranzytowym. Główne szlaki handlowe prowadziły na Ruś Halicką, Węgry i kraje południowej Europy. Na odbywających się trzy razy w roku jarmarkach dorocznych przeprowadzano największe transakcje. Handlowano głównie miejscowym suknem i płótnami, końmi, bydłem, wyrobami kotlarskimi oraz importowanymi wyrobami z miedzi, żelaza i oczywiście węgierskim winem, na którym kilka krośnieńskich rodzin kupieckich zbiło fortuny.

Mimo klęsk żywiołowych (wielka powódź w roku 1497, pożar przedmieścia w 1474 i miasta w 1500 r.), najazdów wojsk Tomasza Tarczaya (1473 i 1474), zarazy, która wyludniła niemalże miasto - wiek XVI był najpomyślniejszym okresem rozwoju Krosna. Miasto posiadało własny blech, folusz, cegielnię, młyn, łaźnię, korzystało z przywileju królewskiego na poszukiwanie wapnia, posiadało komorę celną i prawo składowania towarów. Na wysoki poziom życia w Krośnie, nazywanym wówczas parva Cracowia, duży wpływ miała również działalność szkoły parafialnej. W latach 1400–1600 w Akademii Krakowskiej studiowało 173 krośnian, co potwierdzają wpisy w Album studiosorum.

Szesnastowieczne Krosno słynęło nie tylko zamożnością mieszkańców, gospodarnością czy zasięgiem kontaktów handlowych – było także jednym z ludniejszych miast Małopolski: liczbę mieszkańców szacuje się na około 4 tysiące. Nic więc dziwnego, że widok Krosna znalazł się w dziele J. Brauna i F. Hoghenberga Miasta świata (Civitates orbis terrarum), wydanym w Kolonii w 1617 r., czy dziele Andrzeja Cellariusza Regni Poloniae Magniqe Ducatus Lithuaniae omniumque regionum subiectorum novissima descriptio, wydanym w 1659 r. w Amsterdamie.

Na początku XVII stulecia funkcjonowało w mieście około 11 cechów zbiorowych zrzeszających rzemieślników 79 zawodów produkcyjno-usługowych. Poza tradycyjnymi specjalnościami związanymi z podstawowymi funkcjami miasta pracowali w Krośnie złotnicy, malarze, grzebiennicy, iglarze, płatnerze, brukarze, białoskórnicy, lutnicy, mydlarze.

Zdecydowanie największe dochody przynosił miastu jednak handel, i to zarówno wymiana towarowa, jak i obsługa przyjezdnych. Zarabiali urzędnicy i pisarze, karczmarze, piwowarzy a nawet mieszczanie na wynajmie izb, sklepów i piwnic. Duchowieńswo otrzymywało większe datki na cele kościelne. W tym czasie w Krośnie osiedliło się wielu kupców węgierskich, głównie handlujących winem, w wielkim handlu wyspecjalizowali się Szkoci, wśród których najwybitniejszą postacią był Wojciech Porcjusz. Nie brakowało również lwowskich Ormian i Rusinów, zdecydowanie największą grupę stanowili jednak kupcy pochodzenia żydowskiego, mimo iż Krosno posiadało przywilej de non tolerandis Judeis.

Stopniowa utrata wcześniejszej pozycji miasta rozpoczęła się w 2. połowie XVII wieku. Klęski żywiołowe, najazdy wojsk szwedzkich, siedmiogrodzkich i tatarskich, zarazy, rekwirunki wojenne spowodowały, że stan Krosna pod koniec XVII stulecia był rozpaczliwy. W okresie rozbiorów, pod panowaniem Austriaków, niegdyś bogate i znaczne miasto przeżywało okres wyraźnego zubożenia. Stało się jednym z wielu małych miasteczek galicyjskich. Jedynym rzemiosłem, które w tym czasie przeżywało swój rozwój, było tkactwo. Uprawa lnu i konopi, rozwinięta na szeroką skalę, zapewniła pracę wielu podkrośnieńskim warsztatom tkackim, a najsilniejszymi ośrodkami tego przemysłu stały się Korczyna i Kombornia. W okolicach Krosna działało wtedy kilka tysięcy domowych warsztatów. Dopiero w 2. połowie XIX wieku, w okresie autonomii galicyjskiej, obejmującej czas od 1867 r. do wybuchu I wojny światowej, Krosno zaczęło się dźwigać z upadku. Zauważalny szybki wzrost znaczenia miasta związany był niewątpliwie z tworzącym się przemysłem naftowym. Pierwsza spółka naftowa założona w 1856 r. przez Ignacego Łukasiewicza, Tytusa Trzecieskiego i Karola Klobassę, wzniesienie rafinerii ropy w Chorkówce – spowodowały z czasem przypływ kapitału zagranicznego.

W wyniku nowego podziału administracyjnego utworzono powiat krośnieński, w 1867 roku Krosno zostało siedzibą starostwa. Na przełomie XIX i XX w. powstało w mieście wiele towarzystw, szkół, instytucji: Towarzystwo Zaliczkowe, Krajowa Szkoła Tkacka, Seminarium Nauczycielskie, Szkoła Realna, Towarzystwo Mieszczańskie „Zgoda”, Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół”, Fabryka Blichu i Apretury, rafineria nafty, Pierwsza Krajowa Fabryka Zegarów Wieżowych. Stan taki trwał do wybuchu I wojny. W trakcie działań wojennych Krosno poniosło znaczne straty. Rabowana i bombardowana kilkakrotnie ludność miasta cierpiała zarówno od wojsk austriackich, jak i carskich. W okresie międzywojennym przekształcało się Krosno stopniowo w ważny ośrodek przemysłowy: uzyskano pozwolenie na zorganizowanie międlarni i tkalni lnu, w latach 20-tych powstały Polskie Huty Szkła Spółka Akcyjna, w 1928 roku rozpoczęto budowę lotniska i przeniesiono z Bydgoszczy szkołę lotniczą, dla której w latach 30-tych wzniesiono hangary. Pomyślny rozwój Krosna przerwała II wojna światowa. Wywieziono bądź zdewastowano urządzenia huty szkła, rafinerii, zakładów lniarskich; przemysł krośnieński został całkowicie zniszczony.

Odbudowę zniszczonego podczas II wojny przemysłu rozpoczęto niemalże zaraz po wyzwoleniu we wrześniu 1944 r. Uruchomiono hutę szkła i zakłady lniarskie, później rozpoczęto prace naukowo-badawcze z zakresu geologii i wiertnictwa, powstała Fabryka Amortyzatorów „Polmo” i Wytwórnia Sprzętu Komunikacyjnego. Duże znaczenie dla miasta miał i ma w dalszym ciągu przemysł naftowy – Instytut Górnictwa Naftowego, Zakład Urządzeń Naftowych „Naftomet”, Zakład Robót Górniczych czy przedsiębiorstwo „Naftomontaż” są chlubną kontynuacją naftowych tradycji regionu.

W mieście organizowanych jest kilkanaście cyklicznych imprez kulturalnych i sportowych o zasięgu regionalnym, ogólnopolskim i międzynarodowym: Krośnieńskie Dni Muzyki, Spotkania Teatralne, Wiosna Muzyczna, Jarmark Krośnieński, Festiwal Galicja, przeglądy teatrów dziecięcych, piosenki turystycznej, poezji śpiewanej. Co roku organizowane są międzynarodowe turnieje siatkówki i koszykówki, Międzynarodowe Górskie Zawody Balonowe, Ogólnopolski Turniej Tańca Towarzyskiego o Puchar Podkarpacia, Euroregionalne Targi Kontakt, Euroregionalne koncerty kolęd „Soli Deo Gloria”. W cyklu dwuletnim przygotowywane są: Ogólnopolskie Biennale Fotografii „Krosno. Miasto i ludzie”, Międzynarodowe Biennale Artystycznej Tkaniny Lnianej „Z krosna do Krosna”, Biennale Plastyki Krośnieńskiej.

Krosno zajmuje obecnie obszar ok. 45 km kwadratowych, 6 wyodrębnionych dzielnic i 6 osiedli zamieszkuje ok. 50 tys. mieszkańców. Historyczne centrum miasta usytuowane jest 277 m. n.p.m., na wzniesieniu w widłach rzek Lubatówki i Wisłoka (dopływ Sanu).

oprac. Ewa Mańkowska
Fot: UM