Nad niewielką rzeczką Tanwią, wśród malowniczego Roztocza lwowsko - tomaszowskiego rozłożyło się miasteczko Narol, któremu w XVIII w. jeden z właścicieli „podarował” swoistą perełkę, która do dziś jest ciągle jeszcze nieodkrytym architektonicznym klejnotem Polski. Narol położony jest 10 km od granicy z Ukrainą, niemal na granicy dwóch województw - podkarpackiego i lubelskiego, dawniej Galicji i Królestwa Kongresowego.
Rodzina Łosiów nabyła majątek narolski od starosty teraczyńskiego Antoniego Dziewałtowskiego w 1753 r. i w jej rękach pozostał aż do 1867 r. Wielkość Narola stworzył drugi z Łosiów - Feliks Antoni, niezwykle ciekawa i barwna postać łącząca w sobie cechy wielkiego butnego magnata z hojnym mecenasem sztuki i nauki, a także sprytnego gracza politycznego czasów króla Stanisława Augusta Poniatowskiego. Początkowo Łoś piastował urząd wojewody pomorskiego, jednak po I rozbiorze Polski skłonił się ku cesarzowi Austrii i zrzekł się godności wojewody. Przyjął tytuł hrabiowski i objął urząd wielkiego kuchmistrza. „…Żegnaliśmy wojewodę pomorskiego, witamy dziś kucharza dworskiego” - nieco kąśliwie witano tę zmianę poglądów hrabiego Łosia. Wybudował także w latach 1773 - 1776 godną swojego stanowiska rezydencję, która oddawała świetnie marzenia hrabiego o wielkości i znaczeniu jego i jego rodziny. W kapliczce fundacji hrabiego, znajdującej się do dziś w Narolu, widnieje napis: „Pan Panu - Pan wie za co”, świadcząca o niezwykle silnym poczuciu własnej wartości hrabiego Feliksa Antoniego.
Pałac w Narolu wybudowany na wzniesieniu za miastem przez Feliksa Antoniego oparty jest wraz z całym otoczeniem na planie podkowy, co nawiązuje do herbu Łosiów - właśnie podkowy. Założenie pałacowo - parkowe w to niezwykle ciekawa kompozycja przestrzenno - krajobrazowa, zbudowana wzdłuż prostej osi o długości prawie 10 km, w skład której wchodzi sam Narol z pałacem, folwarkami, okolicznymi wsiami i osią widokową. Siedzibę Łosiów wybudowano na planie prostokąta i jest to duży dwukondygnacyjny budynek, ozdobiony w części centralnej pięknym ryzalitem. Szczególną lekkość i elegancję nadawały pałacowi cztery smukłe kolumny zwieńczone korynckimi kapitelami. Niezwykłości nadają pałacowi biegnące od niego równolegle po obu stronach ażurowe kordegardy, których zwieńczenia stanowią kwadratowe oficyny nakryte mansardowym dachem.
Ciekawym rozwiązaniem architektonicznym jest brama wjazdowa, do której prowadzi aleja lipowa i w połowie której po bokach ustawiono wysokie, w kształcie piramidy, murowane, otynkowane kolumny. Trakt wiodący do parku zamyka wysoki mur oporowy i po bokach dwie kordegardy rozdzielone ozdobną bramą.
Siedziba Łosia, prawdopodobnie zaprojektowana przez Columbaniego - posiadała ponoć 50 ozdobionych freskami pokoi, a najwspanialsze ze scenami rybackimi znajdowały się w sali balowej. W tzw. Sali Familijnej - portrety przodków. Zresztą cały pałac wypełniały cenne dzieła sztuki, rzeźby, obrazy, meble, chińszczyzna, numizmaty, pamiątki rodzinne, biblioteka i archiwum. Narol stanowił centrum życia kulturalnego i towarzyskiego, tutaj prowadzona była szkoła dramatyczna i muzyczna dla młodzieży szlacheckiej, odwiedzało pałac i jego mieszkańców wiele osobistości świata artystycznego i naukowego. Mimo zapisu w testamencie o utrzymaniu w całości zbiorów narolskich, następcy hrabiego szybko rozproszyli bogaty dorobek Feliksa Antoniego. Już w połowie XIX w. część zbiorów znalazła się w Młyniskach, a część biblioteki na drodze kupna przeszła w ręce Stanisława Potockiego i znalazła się w Brzeżanach, następnie wraz z księgozbiorem w Raju dostała się do biblioteki Jakuba Potockiego w Helenowie. Stąd w 1935 r. przekazany został do Biblioteki Publicznej w Warszawie, gdzie znajdują się do dziś.
„…Przy pałacu w Narolu ogród włoski założyć na trzy kondygnacje… wszelkie ulice tak grabowe jako i lipowe zasadzić” głosiła umowa zawarta w 1773 r. z Norbertem Hammerschmidtem, który wzgórze pałacowe przekształcił we wspaniały park. Ciągnął się on po bokach pałacu i poza nim na długości ok. pół kilometra i składał z trzech parterów o trzech poziomach. Największym walorem narolskiego parku były dalekie i bardzo malownicze widoki na sąsiednie pasmo wzgórz, umiejętnie uzyskane przez ogrodników.
Oryginalne narolskie założenie pałacowe w czasie powstania styczniowego zostało częściowo zniszczone, na szczęście ówczesny właściciel książę Julian Puzyna odbudował pieczołowicie rezydencję. Po zniszczeniach dokonanych podczas I wojny światowej - cofające się wojska austriackie dokonały grabieży pałacu - hrabina Jadwiga z ks. Puzynów Korytowska zdołała go odrestaurować i doprowadzić budynek do stanu sprzed wojny głównie od strony zewnętrznej oraz zgromadzić resztkę ocalałych mebli i zbiorów.
W 1945 r. pałac został podpalony przez Służbę Bezpieczeństwa podczas akcji przeciwko oddziałowi Armii Krajowej, chroniącemu się w pałacu. Potem przez 50 lat pozostawał w zarządzie miejscowego PGR-u i był własnością państwa.
Współcześnie pałac jest w posiadaniu małżeństwa muzyków - Ewy i Władysława Kłosiewiczów, którzy przywracają temu miejscu blask i znowu przyjeżdżają tutaj artyści, a młodzi adepci sztuki szkolą swoje umiejętności. W pałacu trwają prace remontowe, ale już dziś można zobaczyć odkrywane piękno posiadłości hrabiów Łosiów i książąt Puzynów.
Dla przywrócenia świetności Narolowi, zarówno pałacowi jak i kultywowania dawnych tradycji ośrodka kulturalnego i artystycznego, utworzono w 1999 r. Fundację „Pro Academia Narolense”. Po zakończeniu remontu pałacu - obok już odbywających się tutaj kursów mistrzowskich, spotkań artystycznych oraz plenerów fotograficznych i malarskich - mieścić się tu będą sale wykładowe, koncertowe i wystawiennicze.
Izabela Fac
