"Legiony Polskie w Karpatach Wschodnich" to tytuł wystawy czasowej zaplanowanej przez muzeum na okres listopad 2015 – Luty 2016. Otwarcie nastąpi 25 listopada.

Wystawa obejmuje walki II Brygady Legionów Polskich w Dolinach Bystrzyc Nadwórniańskiej i Sołotwińskiej  w latach 1914-1915.

W skład ekspozycji wchodzi zespół plansz z reprodukcjami zdjęć i dokumentów z okresu walk na odcinku karpackim na przełomie 1914 i 1915.  Uzupełnieniem wystawy jest pokaz broni, ekwipunku wojskowego, odznak, archiwalnych publikacji książkowych i pocztówek oraz pamiątek związanych z walkami II Brygady Legionów Polskich.

W roku 1914 rozpoczęła się I wojna światowa, zwana wtedy Wielką Wojną. Wybuch jej niósł, przy ofiarach i zniszczeniach na niespotykaną dotychczas skalę, także nadzieję na odrodzenie Polski. Starły się bowiem ze sobą zaborcze mocarstwa - Austria, Prusy i Rosja i, jak się okazało, po czterech latach zmagań, wszystkie trzy były przegranymi.

Oddziały Legionów Polskich, znajdujące się po południowej, węgierskiej stronie Karpat, należało przeprowadzić na ich stronę północną, galicyjską. Z uwagi na brak odpowiedniej dla potrzeb wojskowych drogi - więc możliwej do przebycia nie tylko przez juczne tabory, ale i pojazdy kołowe, należało ją w jak najkrótszym czasie zbudować. Poprowadzono ją śladem istniejącego płaju - szlaku karpackiego, wiodącego z Doliny Płajskiej do Doliny Rafajłowca, ku Rafajłowej (dziś Bystrycia, Ukraina) przez graniczną przełęcz Rogodze Wielkie. Prace, rozpoczęte 16 października 1914 roku, trwały zaledwie 53 godziny.

W okresie międzywojennym Rogodze Wielkie zaczęto nazywać Przełęczą Legionów. Nazwa ta utrwaliła się, weszła do nazewnictwa kartograficznego  i zachowała się do dnia dzisiejszego.

Nazwę "Rafajłowa" można odnaleźć jedynie w dawnych publikacjach historycznych oraz krajoznawczych, na przedwojennych mapach czy w pamięci nielicznych już osób. Pierwsi legionowi żołnierze dotarli tam 11 października 1914 roku, by w dniu następnym stoczyć zwycięską potyczkę ze stacjonującym we wsi rosyjskim oddziałem. Dzień później do Rafajłowej przybył kpt. Józef Haller, dowódca 3. Pułku Legionów w sile dwóch kompanii, a niedługo potem inne, podległe mu oddziały.

Po bitwie stoczonej 29 października 1914 roku pod Mołotkowem znalazły się tam także inne bataliony Legionu Polskiego (jak wtedy często określano Legiony Polskie). Po odejściu części oddziałów z Rafajłowej w listopadzie 1914 roku na Huculszczyznę pozostało w niej niespełna 2000 legionistów, tworzących tzw. "Grupę Hallera". Mimo dużej ruchliwości oddziałów legionowych w terenie i uczestniczenia w licznych starciach z podchodzącymi ku Karpatom oddziałami rosyjskim, legioniści nie oddali wrogowi pola. Okazali się także zwycięzcami w najbardziej znaczącej bitwie z tego okresu, stoczonej o Rafajłową z silnymi oddziałami rosyjskimi w nocy z 23 na 24 stycznia 1915 roku. Poległo wtedy 100 żołnierzy rosyjskich, 300 zostało rannych, przy dwudziestokrotnie mniejszych stratach własnych.

Okres pobytu polskich oddziałów w Rafajłowej od października 1914 do początku lutego 1915 roku charakteryzował się stabilizacją w utrzymaniu faktycznej polskiej władzy na tym obszarze. Ten pierwszy od czasów rozbiorów całkowicie suwerenny obszar odradzającej się ojczyzny nazwali legioniści "Rzecząpospolitą Rafajłowską".

W marcu 1915 roku Grupa Hallera znalazła się w Kołomyi, tam też połączyła się z legionowymi oddziałami, które wcześniej opuściły Rafajłową dla odbycia walk na Huculszczyźnie. Na początku maja tego roku z ich złączenia się powstała II Brygada Legionów Polskich, zwana Karpacką lub Żelazną, dla podkreślenia hartu i wytrwałości tych oddziałów w walkach prowadzonych w skrajnie trudnych górskich warunkach karpackiej zimy.

Pomniki legionowe na terenie Karpat Wschodnich zarówno te zachowane jak i odbudowane są świadectwem tamtych dni i daniny krwi złożonej Ojczyźnie przez młodego polskiego żołnierza.

Muzeum Podkarpackie w Krośnie zaprasza 25 listopada 2015 o godz. 17:00 na spotkanie muzealne z doktorem Janem Skłodowskim w ramach wystawy "Legiony Polskie w Karpatach Wschodnich".

dr Jan Skłodowski / Tomasz Pisarek / pd