Ekspozycja pokazuje rozwój tworzącego się europejskiego rzemiosła artystycznego w okresie umacniania się chrześcijaństwa, obrazując jednocześnie aspekty życia duchowego społeczeństwa.
Zaprezentowane obiekty poprzez swoją różnorodność, bogactwo form i kształtów doskonale obrazują zręczność artystyczną ich twórców. Na wystawie zobaczymy efekt pracy rzemieślników zajmujących się obróbką metalu, kości słoniowej, macicy perłowej, emalii. Posługiwali się oni tradycyjnymi, niejednokrotnie prymitywnymi metodami i narzędziami, a osiągali tak doskonałe rezultaty estetyczne.
Przedmioty tego typu cieszą się niesłabnącym zainteresowaniem naukowców, dzięki czemu w ostatnich latach stały się istotnym elementem badań i opracowań.
Prezentowane sakralia wytwarzane były niejednokrotnie ze szlachetnych kruszców, tym samym obok wartości emocjonalnej i duchowej posiadają wartość materialną. Owa wartość materialna sprawiła, że wiele artystycznych wyrobów złotniczych była w ciągu dziejów przetapiana w celu odzyskania cennego materiału.
Eksponowane zabytki obrazują różnorodne formy sakraliów osobistych, przenośnych, od plakietek pielgrzymich, krzyży relikwiarzowych, ikonek napierśnych, przez zabytki baroku – medaliony, medaliki, kaplerze, różańce, po krzyże zakonne. Na wystawie prezentowane są również innego rodzaju dewocjonalia, Takie jak: pierścienie, obrączki, modlitewniki oraz zabytkowe tkaniny używane przez kapłana podczas liturgii, itp.
Jednymi z najstarszych i jednocześnie najbardziej unikatowych przedstawionych tu zabytków są znaki pielgrzymie, wykonane techniką odlewu ze stopu cyny i ołowiu. Najwcześniejsze mają kształt prostokąta i określane są w literaturze polskiej jako plakietki lub rzadziej - legitymacje pielgrzymie. Przedmioty te stanowią ważny element badań tras pielgrzymkowych w Europie. Pochodzą z XII i XIII w. z najważniejszego dla średniowiecznych europejskich pątników i pielgrzymów miejsca kultu, centrum chrześcijańskiego świata – Rzymu.
Symbolem najważniejszym dla Kościoła, swoistym sacrum był krucyfiks, dlatego kolejną, istotną bo najliczniejszą grupę zabytków stanowią starochrześcijańskie krzyże – enkolpiony, noszone napierśnie. Składają się one z dwóch części, połączonych ze sobą, tak aby tworzyć wolną przestrzeń, wykorzystywaną do przechowywania relikwii. Zazwyczaj były to drobne fragmenty tkanin, rzadziej kości oraz cytaty z Pisma Świętego. Wystawa prezentuje enkolpiony i krzyże reliefowe, reliefowo-inkrustowane i inkrustowane. Wykonywano je metodą odlewu ze stopów metali kolorowych, zbliżonych składem do mosiądzu lub brązu. Zdobione inkrustacją niellem, emalią, rzadziej srebrem. Relief wykańczano grawerunkiem, zwiększającym jakość wyrobu.
Udoskonalająca się technologia oraz zmieniający się gust estetyczny doby renesansu, manieryzmu i baroku spowodowały powstanie dużej różnorodności tego typu przedmiotów. Efektem połączenia unikatowego wyglądu z symboliką chrześcijańską są sakralia będące jednocześnie świętym amuletem i piękną ozdobą.
Rozwój i rozprzestrzenianie się religii chrześcijańskiej w świecie monarchii, feudalizmu i miecza przyczynił się do pojawienia się zabytków odpowiednich dla potrzeb każdej z grup społecznych. Na odpustach, w miejscach poświęconych różnorakim kultom, znajdujemy wszystko: od prostych zawieszek po wysokiej klasy dewocjonalia napierśne.
Efektem powstawania nowych zakonów i zgromadzeń była coraz większa różnorodność tematyczna przedstawień. Jednak najbardziej popularną pozostaje scena ukrzyżowania oraz postać Matki Boskiej przedstawianej z synem lub samotnie, np. Matka Boska Niepokalanego Poczęcia w typie Immaculaty idealnej. Sakralia te wytwarzały same zakony bądź zlecały ich wykonanie.
Zwiększa się zakres materiałów, z których były wykonywane (heban, macica perłowa, emalia, kość słoniowa, srebro). Rozwijają się także techniki zdobnicze, jak inkrustowanie macicą perłową, kameryzowanie, grawerowanie. Przypadający na XIX w. postęp techniczny sprawił, że dewocjonalia stały się coraz bardziej powszechne i dostępne, co jednak znacznie wpłynęło na obniżenie jakości wykonania tego typu przedmiotów.
Na szczególną uwagę zasługują tkaniny używane w trakcie liturgii, które charakteryzują się bogactwem wzorów i precyzją wykonania. Przykładem może być haft wypukły, tworzony za pomocą bajorka (nić opleciona metalowymi sprężynkami) lub ścieg łańcuszkowy, potocznie zwany ściegiem tamborkowym lub tamborkiem, rozpowszechnionym w XVIII w. Haftem wypukłym zostało wykonane przedstawienie gołębicy, symbol Ducha Świętego (str. 29), a ściegiem łańcuszkowym miniatura z przedstawieniem Matki Boskiej (str. 26).
Zebranie i przedstawienie tej kolekcji zwiedzającym ma dużą wartość historyczną, edukacyjną i poznawczą. Mamy nadzieję, że wystawa przyczyni się do lepszego poznania kultury materialnej tego okresu, a także dziejów europejskiego rzemiosła artystycznego.
Krzysztof Gierlach, Tomasz Kopacz
Katarzyna Krępulec-Nowak
MPwK
